Το όνομα Άθως σύμφωνα με την αρχαία Ελληνική παράδοση προέρχεται από τον Γίγαντα Άθω που στην μάχη των Θεών και των Γιγάντων πέταξε ένα βράχο στον Θεό Ποσειδώνα. Ο βράχος προσγειώθηκε στην σημερινή χερσόνησο και της έδωσε το όνομά του. Ο Άθως αναφέρεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα (Ραψωδία Ξ219), ενώ αρχαίες πόλεις στην περιοχή του Άθω όπως η Σάνη, ο Ολοφυύξος, ο Ακρόθονας, ο Θύσσος κ.λ.π. αναφέρονται από τον Ηρόδοτο. Μερικούς αιώνες αργότερα ο Πλίνιος αναφέρεται στις πόλεις Ουρανούπολη, Παλαιότριον, Θύσσον και Απολλωνία. Οι πόλεις αυτές κατοικούνταν κυρίως από Θράκες και Πελασγούς, υποτάχτηκαν στον Φίλιππο τον Β΄ της Μακεδονίας και αργότερα το 168 π.χ. καταλήφτηκαν από τους Ρωμαίους.
Κατά την προχριστιανική περίοδο ο θρύλος λέει ότι στο δρόμο για να συναντήσουν τον Λάζαρο, η Παναγία μαζί με τον Άγιο Ιωάννη, αναγκάστηκαν από μια καταιγίδα να βγουν στην στεριά, στην περιοχή που τώρα είναι η μονή Ιβήρων. Η Παναγία ενθουσιάστηκε πάρα πολύ από τον χώρο, γι αυτό ζήτησε από τον Ιησού να της την κάνει δώρο. Το Όρος λοιπόν είναι αφιερωμένο στην Παναγία, είναι το περιβόλι της, δεν ζουν γυναίκες μέσα σε αυτό και ισχύει το ΑΒΑΤΟΝ.
Η περιοχή φαίνεται να κατοικήθηκε από μοναχούς ασκητές ίσως και πριν από τον 8ο αιώνα γιατί στο οικουμενικό συμβούλιο του 843 αναφέρεται ότι συμμετείχαν ασκητές μοναχοί από τον Βυθινό Όλυμπο, την Αΐδα και τον Άθωνα. Ο πληθυσμός των μοναχών ασκητών στο Άγιο Όρος στην αρχή είναι μικρός, συνεχίζει όμως να αυξάνει και στο τέλος του 9ου αιώνα δημιουργούνται μικρές μοναστικές κοινότητες (αξιοσημείωτες είναι ο Πέτρος ο Αθωνίτης και ο Ευθύμιος της Θεσσαλονίκης), ενώ σύμφωνα με ένα Σιγίλιο του Βασιλείου του 1ου (έχει χαθεί) ιδρύεται η Μονή Κολοβού (872 ) κοντά στην σημερινή Ιερισσό. Λόγω της εξάπλωσης του μοναχισμού σε ολόκληρο το Άγιο Όρος η έδρα του Πρώτου, η Καθέδρα των Πρεσβυτέρων, του μοναχού δηλαδή που εκλέγεται από όλους και είναι ο πνευματικός τους ηγέτης, μεταφέρεται το 911 σε μια νέα τοποθεσία, στην Μέση, που σήμερα είναι οι Καρυές. Οι περισσότεροι μοναχοί μέχρι και το πρώτο μισό του 9ου αιώνα συνεχίζουν να ζουν κατά μόνας, υποφέροντας από τις πολλές πειρατικές επιδρομές, μέχρι την εμφάνιση του Αγίου Αθανάσιου του Αθωνίτη που αλλάζει την κατάσταση.
Ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης γεννήθηκε στην Τραπεζούντα από πλούσια οικογένεια. Έγινε μοναχός, έζησε για τέσσερα χρόνια στην Βηθυνία της Μικράς Ασίας και μετά ήρθε στο Άγιο Όρος. Συναντήθηκε με τον τότε στρατηγό και μετέπειτα αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά και το 961 άρχισε να κτίζει την Μεγάλη Λαύρα ένα μοναστήρι στο οποίο ο ίδιος ο Νικηφόρος Φωκάς πέρασε τα γηρατειά του. Η δραστηριότητα αυτή του Άγιου Αθανάσιου προκάλεσε την αντίθεση πολλών ασκητών, ότι διαβρώνει δηλαδή τον χαρακτήρα του Αγίου Όρους, συσπειρώθηκαν γύρω από τον Παύλο τον Ξηροποταμίτη και τον κατηγόρησαν ενώπιον του αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή. Ο αυτοκράτορας τότε έβγαλε ένα αυτοκρατορικό χρυσόβουλο, τον Τράγο, το παλαιότερο έγγραφο με αυτοκρατορική υπογραφή, τον πρώτο κανόνα για το Άγιο Όρος που υποστήριζε περισσότερο όλα αυτά που έκανε ο Άγιος Αθανάσιος. Ο Άγιος Αθανάσιος πέθανε το 1000 αλλά μέχρι τότε είχε κατασκευάσει τα επιβλητικά κτίρια της Μεγάλης Λαύρας, εξασφάλισε χρηματοδότηση για να διατηρηθεί το μοναστήρι και έβαλε τα θεμέλια του κοινοβιακού χαρακτήρα του μοναχισμού.
Τον 11ο και τον 12ο αιώνα, ενώ στην Μικρά Ασία οι μοναστικές κοινότητες καταστρέφονται από τις επιδρομές των Σελτζούκων Τούρκων, το Άγιο Όρος αναπτύσσεται πάρα πολύ και εξελίσσεται σε ένα από τα σημαντικότερα μοναστικά κέντρα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ιδρύονται πολλά μοναστήρια, οι βυζαντινοί αυτοκράτορες εκδίδουν χρυσόβουλα και σιγίλια και δίνουν στα μοναστήρια πολλά προνόμια και πάρα πολύ μεγάλες εκτάσεις γης. Κατά την διάρκεια της 4ης Σταυροφορίας με την κατάληψη της Ελλάδας οι Λατίνοι κατακτητές ταλαιπωρούν και καταστρέφουν τα αγιορείτικα μοναστήρια, μέχρι που οι μοναχοί ζητούν την προστασία του Πάπα Ιννοκέντιου του 3ου. Τα προβλήματα στους μοναχούς δεν σταματούν ακόμη και μετά την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης από τον Μιχαήλ Παλαιολόγο τον 8ο, γιατί αυτοί αντιστέκονται στις προσπάθειες που κάνουν οι Βυζαντινοί για την ένωση των Ρωμαιοκαθολικών και των Ορθόδοξων εκκλησιών.
Το Άγιο Όρος συνεχίζει να ευημερεί μέχρι τις αρχές του 14ου αιώνα όταν οι Καταλανοί μισθοφόροι (1307-9) εισβάλουν σε αυτό, καταστρέφουν μοναστήρια, διώχνουν τους μοναχούς και λεηλατούν τους θησαυρούς των. Από τα 300 μοναστήρια μένουν μόνο 35, μέχρι που ο Σέρβος ηγεμόνας Στέφαν Ντούσαν επισκέπτεται το Άγιο Όρος (στα μέσα του 14ου αιώνα). Υποστηρίζει οικονομικά πολλά μοναστήρια, δημιουργούνται νέα, η ποιότητα της μοναστικής ζωής βελτιώνεται και εμφανίζεται το κίνημα του ησυχασμού το οποίο αποδέχονται οι μοναχοί του Αγίου Όρους.
Σύμφωνα λοιπόν με τον ιδρυτή του ησυχασμού Γρηγόριο του Σινά, οι μοναχοί αν ήταν ενάρετοι και αφοσιωμένοι αποκλειστικά στην προσευχή, θα μπορούσαν να δουν το φως του θεού, αυτό που έλαμπε για τον Χριστό στην μεταμόρφωσή του στο όρος Τάμπαρ. Ήλπιζαν ότι θα έρθουν πιο κοντά στον Θεό επαναλαμβάνοντας σιωπηλά την προσευχή “Κύριε Ιησού Χριστέ ελέησόν με”. Το ζήτημα του ησυχασμού διαίρεσε την κοινωνία. Πολλοί το υποστήριξαν, όπως οι βυζαντινοί αριστοκράτες, επικράτησε στα συμβούλια του 1341, 1347 και 1351, υποστηρίχτηκε από τον Γρηγόριο Παλαμά αρχιεπίσκοπο της Θεσσαλονίκης, πολεμήθηκε όμως πολύ από τον μοναχό Βλάλαμ και τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Ανδρόνικο τον 3ο.
Στα τέλη του 14ου αιώνα η περιοχή καταλαμβάνεται από του Οθωμανούς. Οι μοναχοί όμως κατορθώνουν να εξασφαλίσουν τα προνόμιά τους και την διοικητική τους αυτονομία από τον Σουλτάνο Μουράτ τον 2ο και τους διαδόχους του, δίνοντας μεγάλο ετήσιο φόρο (χαράτσι) καθώς και άλλους φόρους. Οι Οθωμανοί παρά τις εγγυήσεις των Σουλτάνων προσπάθησαν δύο φορές να καταλάβουν τα αγιορείτικα μοναστήρια. Μία με τον Μουράτ το 1432-3 και μία με τον Σελίμ τον 2ο το 1568. Και στις δύο περιπτώσεις οι μοναχοί κατάφεραν να εξαργυρώσουν την υποταγή τους με μεγάλα χρηματικά ποσά. Οι υψηλοί φόροι όμως μείωσαν τον αριθμό των μοναχών και έτσι πολλά μοναστήρια εγκαταλείφτηκαν. Επίσης τα μοναστήρια άλλαξαν και από κοινόβια έγιναν ιδιόρρυθμα.
Στα τέλη του 16ου αιώνα το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης προσπάθησε να μεταφέρει ξανά τα μοναστήρια στο κοινοβιακό σύστημα χωρίς επιτυχία. ΟΙ μοναχοί μειώνονταν συνεχώς μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα οπότε και οι ηγούμενοι στράφηκαν στους ηγέτες της Ρωσίας, της Βλαχίας και της Μολδαβίας, οι οποίοι άρχισαν να κάνουν γενναίες δωρεές για να αναστρέψουν την κατάσταση.
Στα μέσα του 18ου αιώνα στα πλαίσια του κινήματος για την διάδοση της μάθησης στην περιοχή του Αγίου Όρους ιδρύεται η Αθωνική Σχολή. Σκοπός της ήταν να διδάξει Θεολογία, φιλοσοφία και λογική στους μοναχούς και σε όσους ήθελαν να γίνουν μοναχοί. Στα χρόνια που ήταν διευθυντής ο Ευγένιος Βούλγαρης το σχολείο απέκτησε μεγάλη φήμη, αλλά με την φυγή του έκλεισε το 1799. Έγιναν πολλές προσπάθειες να ανοίξει ξανά και από το 1932 άνοιξε και παρέδιδε σεμινάρια. Το 1953 ανακαινίζεται πλήρως, ονομάζεται Αθωνική Εκκλησιαστική Ακαδημία, λειτουργεί σε μια πτέρυγα στη Σκήτη του Αγίου Ανδρέα στις Καρυές και ακολουθεί το πρόγραμμα της δευτεροβάθμιας Ελληνικής εκπαίδευσης σε συνδυασμό με εκκλησιαστική εκπαίδευση.
Μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα το Άγιο Όρος ευημερεί και πολλά μοναστήρια έχουν επανέλθει στον κοινοβιακό σύστημα απαλλαγμένα από τα χρέη. Με την κήρυξη όμως απελευθερωτικού αγώνα για την ανεξαρτησία της Ελλάδας το 1821, επειδή οι μοναχοί έλαβαν μέρος στις πρώτες συγκρούσεις, οι τούρκοι μπήκαν στο Άγιο Όρος, επέβαλαν βαρύτατους φόρους και εγκατέστησαν φρουρά σε κάποια μοναστήρια. Με το τέλος του πολέμου οι μοναχοί άρχισαν να επιστρέφουν στο Όρος και να αυξάνεται ο αριθμός τους. Δεν ήταν μόνο Έλληνες αλλά και Βούλγαροι , Ρουμάνοι , Σέρβοι, Ρώσοι καθώς και από άλλες εθνότητες. Και αυτό γιατί ορισμένες σλαβικές χώρες με πρώτη και κύρια τη Ρωσία το είδαν σαν μια ευκαιρία να επεκτείνουν την επιρροή τους στην περιοχή, προσφέροντας μεγάλα χρηματικά ποσά για να ανοικοδομήσουν παλιά μοναστήρια ή να δημιουργήσουν καινούργια. Έτσι η μονή του Ζωγράφου ήρθε σε Βουλγαρική επιρροή, η μονή του Χιλιανδαρίου σε Σερβική και ο Άγιος Παντελεήμονας σε Ρώσικη. Οι Βούλγαροι ίδρυσαν επίσης την Σκήτη της Μπογκοβόριτσας, οι Ρώσοι την Σκήτη του Αγίου Ανδρέα και οι Ρουμάνοι την Σκήτη του Ιωάννη του Βαπτιστή. Το 1912 με τον πρώτο Βαλκανικό πόλεμο λήγει η Οθωμανική κυριαρχία και μια Ελληνική ναυτική μοίρα καταλαμβάνει την περιοχή. Με την συνθήκη της Λοζάνης τελικά η χερσόνησος του Άθω περνά στην Ελληνική κυριαρχία σαν αυτοδιοικούμενο τμήμα της, πολιτικά υποκείμενο στο υπουργείο εξωτερικών και θρησκευτικά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τους Γερμανούς η Επιστασία (μια τετραμελής επιτροπή που διορίζεται από την ιερά κοινότητα κάθε χρόνο), ζήτησε από τον Χίτλερ και αυτός το αποδέχτηκε, να βάλει το Άγιο Όρος κάτω από την δική του προσωπική προστασία. Έτσι ούτε οι Γερμανοί αλλά ούτε και οι Βούλγαροι κατακτητές παρενέβησαν στο Άγιο Όρος και μετά την απελευθέρωση αυτό πέρασε για λίγο στα χέρια των ανταρτών μέχρι που ανέλαβαν οι Ελληνικές αρχές.
Το Άγιο όρος λοιπόν, η παλαιότερη μοναστηριακή δημοκρατία, στέκει εκεί για περισσότερα από 1000 χρόνια (επίσημα από το 963), στην ανατολικότερη χερσόνησο της Χαλκιδικής της Μακεδονίας, στέκουν εκεί 20 μοναστήρια μαζί με τις μικρότερες κοινότητες τις σκήτες, τα κελιά, τις καλύβες, τα καθίσματα και τα ησυχαστήρια, που όλα μαζί υποστηρίζουν τον κοινοβιακό, τον ιδιόρυθμο αλλά και μοναχικό ή ερημιτικό βίο των μοναχών. Όλα αυτά τα χρόνια έχουν επηρεάσει τον πολιτισμό και την πνευματική ζωή της ορθοδοξίας, έχουν περάσει από εποχές ειρήνης και πολέμων, έχουν ζήση μαζί με την Μακεδονία από τον μεσαίωνα μέχρι και σήμερα τη δόξα του Βυζαντίου, την οθωμανική τυραννία, επαναστάσεις, καταστροφές, νίκες, ήττες, λεηλασίες και στο τέλος την απελευθέρωση μαζί με την Ελλάδα. Το Άγιο Όρος είναι τελικά μοναδικό για πολλούς λόγους. Είναι μοναδικό για την ιστορία του, την τέχνη του, την προσφορά του στην μόρφωση, την μουσική, την οικολογία, την απίθανη φυσική ομορφιά, την χλωρίδα και την πανίδα, αλλά και για την λατρεία και την απομόνωση. Είναι άραγε όλα τα προηγούμενα αιτία για να επισκεφτείτε το Άγιο Όρος; Το Άγιο Όρος στέκει εκεί και μας περιμένει.